در شروع فصل زمستان دو بیماری سرماخوردگی و آنفلوانزا شیوع بیشتری دارد و سبب اذیت و آزار افراد بیمار میشود و دانشآموزان را از رفتن به مدرسه و افراد شاغل را از رفتن به محل کار بازمیدارد و در مجموع علاوه بر رنج بیمار ضررهای اقتصادی هنگفتی نیز دارد. ویروسهای سرماخوردگی بسیار متنوع هستند بنابراین نمیتوان برای آن واکسن ساخت ولی ویروسهای آنفلوانزا که عموماً باعث ابتلای انسان میشوند دو نوع A و B هستند که البته زیرنوعهای فراوانی دارند و هر سال بر اساس نوع شایع ویروس آنفلوانزا واکسن تهیه میشود که البته 60 تا 70 درصد در پیشگیری از بیماری مؤثر است و برای همه افراد توصیه نمیشود.
علائم بیماری آنفلوانزا شدیدتر از سرماخوردگی است و با تب بالا و ناگهانی شروع میشود و درد عضلانی، خستگی و کوفتگی بدن لرز، سرفه، آبریزش بینی، گلودرد، عطسه، گاهی درد شکم به خصوص در کودکان، گرفتگی بینی و... از علائم آن است.
در بیماری سرماخوردگی علائم عموماً خفیفتر است و تب با درجه پایینتری گزارش میشود.
عمدتاً درمان هر دو بیماری، استراحت به مقدار کافی و استفاده از مایعات گرم، مصرف غذاهای با هضم آسان مانند سوپ جو که در پخت آن از سبزیجات تازه هم استفاده شده برای درمان کفایت میکند.
رعایت دستورات بهداشت فردی بهویژه شستشوی دستها با آب و صابون و استفاده از ماسک برای انتقال ندادن بیماری به دیگران توصیه میشود.
در طب سنتی ایران به مواردی مانند سرماخوردگی، آنفلوانزا، حساسیتهای فصلی، سینوزیت که همراه با ترشحات فراوان از بینی یا ترشحات پشت حلق است «زکام و نزله» گفته میشود. در زکام ترشحات عمدتاً از بینی و در نزله این ترشحات از پشت حلق خارج میشود. این دو بیماری اهمیت خاصی دارند و از آن به عنوان «اُمالامراض» یاد کردهاند. «سید اسماعیل جرجانی» طبیب عالیقدری است که در نیمه دوم قرن پنجم و نیمه اول قرن ششم هجری قمری میزیسته است. ایشان در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی»، منشاء بروز زکام و نزله را تجمع مواد زائد هضم نشده در مغز به دلیل ضعف و سردی مغز میداند که این رطوبتهای جمع شده، ذوب میشود و از سر به سمت پایین حرکت میکند. این مواد زائد گاهی در چشم، گوش، دندان یا ریه و معده و حتی نقاط دورتر مانند مفاصل میریزد و در هر جا علائم خاص خود را ایجاد میکند. در یک تطبیق نسبی شاید بتوان زکام را با سرماخوردگی و نزله را با سینوزیتهای حاد و مزمن انطباق داد.
به هر حال برای درمان درست بیماری، باید ابتدا تشخیص درستی داد. به این منظور در طب ایرانی زکام و نزله به دو گروه گرم و سرد تقسیم میشود و شامل دو نوع ماده است:
1- ماده گرم و رقیق که این ماده تیز، سوزاننده، تلخ یا ترش، با احساس خارش و سوزش در بینی و گلو، گوش درد، سرخی رنگ چهره و چشم، خروج رطوبت سوزاننده از بینی، اشک ریزش، گرمی سر و نبض سریع است.
2- ماده سرد و غلیظ که شور با طعم بد یا بدون طعم است. سنگینی سر، سردرد، خشکی چشمها، وجود خلط غلیظ بیشتر به رنگ سفید در ته حلق از علائم این نوع است.
دستورات کلی
1- بیماران مبتلا به زُکام و نزله (سرماخوردگی و سینوزیت) از خوابیدن به پشت پرهیز کنند تا مواد به ریه وارد نشود. این افراد بهتر است از بالش استفاده نکنند و به یک پهلو بخوابند تا ماده به سمت بینی برود و خارج شود.
2- حتیالامکان در طول روز و به ویژه بلافاصله پس از صرف غذا نخوابند.
3- از انجام فعالیتهای جسمی شدید پرهیز کنند.
4- مصرف غذا و نوشیدنی را کاهش دهند و به خوردن غذاهای سبک هضم اکتفا کنند. اصولاً میل به خوردن حین سرماخوردگی کاهش مییابد تا طبیعت بدن به پاکسازی دستگاه تنفس کمک بیشتری کند. بنابراین به خوردن زیاد غذا بهخصوص در کودکان اصرار نورزید.
5- 3 روز مانع خروج ترشحات از بینی و حلق نشوند چرا که این کار به نوعی سیستم پاکسازی در مغز است و مغز با این اقدام در پی خارج کردن مواد مضر است. بنابراین خوردن داروهای آنتیهیستامین در این 3 روز توصیه نمیشود چرا که باعث غلیظ شدن ترشحات خواهد شد.
6- از خوردن غذاهای دیرهضم و سنگین، غذاهای خمیری مانند ماکارونی، پیتزا، آشهای پررشته، الویه، قارچ و موز پرهیز شود. مصرف خوراکیهایی مانند حلیم، کلهپاچه و مواد شور و ترش حین سرماخوردگی مناسب نیست.
7- توجه داشته باشید در بسیاری از این موارد حتی اگر خلط غلیظ و سبزرنگ بود ولی تب نداشتید، از مصرف آنتیبیوتیک بپرهیزید.
8- اگر یبوست دارید برای درمان آن اقدام کنید.
9- در معرض هوا و باد سرد قرار نگیرید و در هر حال سر خود را با پوشیدن کلاه گرم نگه دارید.
10- روغن زدن به سر توصیه نمیشود.
دستورات اختصاصی
اگر نزله و زُکام گرم است و ترشحات رقیق است (با توجه به علائم ذکر شده):
* مصرف سوپ جو همراه ماش و عدس، اضافه کردن سبزیهایی مانند جعفری و گشنیز و چند عدد آلو بخارا و کمی شلغم فراموش نشود. در سوپ کمی بال مرغ بریزید.
* سوپی که جو در آن بیشتر پخته شده باشد. در سوپتان عناب، سپستان و تخم خشخاش بریزید.
* ماءالشعیر در این موارد بسیار خوب است. البته منظور ماءالشعیر موجود در بازار نیست، بلکه در منزل آن را با این دستور تهیه کنید؛ 2 قاشق غذاخوری (50 گرم) پر جو تمیز و تازه را با 4 لیوان آب (یک لیتر) در یک قابلمه بریزید و با شعله آرام بپزید. زمانی که جو پخته شد (مواظب باشید جوها شفته نشود) و در حالت نیم گرم آن را صاف کنید. شما الان 3 لیوان آبجو دارید. آن را به آهستگی و در طول روز استفاده کنید. تا حصول بهبود میتوانید از ماءالشعیر استفاده کنید.
* یک قاشق غذاخوری عسل را در یک لیوان آب بریزید و کمی لیموی تازه به آن اضافه کنید و به جای آب از آن استفاده کنید.
* لعاب به دانه و خیسانده گل بنفشه هم مفید است.
* مصرف آبپز کدو همراه آلو بخارا، به، نخود سبز و باقلا سودمند است.
* نوشیدن آب انار شیرین و آب سیب توصیه میشود.
* ریختن یک تا دو قطره روغن بنفشه در بینی برای رفع التهاب و کاهش تندی یا تیزی ترشحات مفید است.
* از مصرف سیر و پیاز، زنجبیل و دارچین و غذاهای پُر ادویه و تند و تیز بپرهیزید.
اگر نزله و زکام سرد است و ترشحات غلیظ است
* خوردن غذاهای لطیف مانند سوپهای گرم و ملین. غذاهای لطیف، غذایی است که هضم آن برای دستگاه گوارش آسان است و به سرعت جذب بدن میشود و مواد دفعی کمی از آن باقی میماند.
توجه داشته باشید در بسیاری از این موارد حتی اگر خلط غلیظ و سبزرنگ بود ولی تب نداشتید، از مصرف آنتیبیوتیک بپرهیزید
* برای رقیق شدن ترشحات استفاده از دمنوش آویشن شیرازی و دمنوشی از مرزنجوش و ریشه شیرینبیان خردشده، کارایی خوبی دارد.
* مخلوطی از بابونه، اسطوخودوس و آویشن شیرازی را در یک قابلمه آب بریزید و پس از جوشیدن، بخار آن را به سر و صورت برسانید. بهتر است پارچهای روی سر خود بیندازید. از برگ یا عصاره آماده اکالیپتوس هم میتوان برای بخور استفاده کرد.
* چکاندن قطره روغنی سیاهدانه به مقدار یک تا دو قطره در بینی برای باز کردن مجازی سینوسها توصیه میشود.
* بوییدن مُشک و قرار دادن پنبه آغشته به روغنهای گرم در گوش برای خروج ترشحات غلیظ سودمند است.
در مجموع به نظر میرسد کاربرد تدابیر طب سنتی ایرانی در کاهش سرماخوردگی که یکی از شایعترین عفونتهای دستگاه تنفس فوقانی است، ضمن کارایی، مقرون به صرفه است و استفاده نابجا از آنتیبیوتیکها را تا حد زیادی کاهش میدهد.
در نهایت یادی میکنیم از حکیم فرزانه محمد بن زکریای رازی که در قوانین علاج بیماریها بیان میکند تا حد امکان ابتدا از غذا در درمان بیماریها استفاده شود و بعد از داروهای ساده و در نهایت از داروهای ترکیبی.